سخنی پیرامون کتاب صفحاتٌ من ت‍اری‍خ الأعلام فی الّ‍ن‍ّج‍ف الأشرف
این مجموعهٔ گرانسنگ، تألیف مرحوم استاد سیّد محمّدحسن قاضی – فرزند مرحوم آیةالل‍ه قاضی – بوده و به زبان عربی تألیف شده است.
بر خلاف آنچه غالباً تصوّر می‌شود، تنها سه مجلّدِ نخست از این موسوعهٔ هفت یا دَه جلدی به شرح احوال آیةالل‍ه حاج میرزا علی‌آقا قاضی اختصاص دارد، و مابقیِ مجلّدات – چنان‌که خواهیم گفت – در موضوعات تاریخیِ دیگری می‌باشد.
البته از این سه مجلّد عربی دربارهٔ مرحوم قاضی، فقط جلد اوّل و دوم در سال ۱۳۷۴ ه ش توسّط مؤسّسهٔ المنار قم و در تیراژ محدودی چاپ شد، و از سوی مؤلّف به عدّه‌ای از دوستان و خواصّ ایشان اهدا گردید. بنابراین مجلّد سوم و نیز سایر مجلّدات عربی به صورت مسوّده و دستنویس باقی ماند و هیچ‌گاه به طبع نرسید.
مؤلّف در مجلّد چهارم تا هفتم، به ترتیب از موضوعاتی همچون حرکات اصلاحی استادش مرحوم شیخ محمّدرضا مظفّر (با عنوان فرعیِ: صفحاتٌ من تأریخ الحرکات الإصلاحیّة فی النّجف الأشرف سنة ۱۳۶۵ ق)، آیندهٔ فرهنگی ایران (تحت عنوان: المستقبل الثّقافی فی إیران)، و در نهایت خاطراتی از اساتید و بزرگان معاصرش (با نام: تذکرة الأولیاء) سخن رانده است. وی ظاهراً موفّق به تکمیل طرحی که در نظر داشته، نشده و اگر چیزی افزون بر این هفت مجلّد نیز نگاشته بوده، به احتمال زیاد از مرحلهٔ فیش‌برداری اوّلیّه تجاوز نکرده است.
ترجمهٔ کتاب
مدّتی پس از انتشار محدود آن دو مجلّد عربی، مرحوم سیّد محمّدعلی قاضی‌نیا – برادر مؤلّف – آن دو جلد عربی را به فارسی برگرداند و در یک جلد به نام آیت الحق منتشر کرد. وی سپس مجلّد سوم کتاب – که هیچ‌وقت چاپ نشده بود – را نیز ترجمه کرده، به عنوان جلد دوم آیت الحق روانهٔ بازار ساخت. با این حساب، دو جلدِ فارسیِ آیت الحق روی‌هم‌رفته، برابر با سه جلدِ عربیِ صفحاتٌ من تأریخ الأعلام می‌باشند.
گرچه برای ناشر امکان داشت که با حذف مقدّمهٔ بیهوده و درازِ حسین غفّاری از جلد اوّلِ آیت الحق، ترجمهٔ هر سه جلدِ عربی را در یک مجلّد منتشر سازد. گو این‌که خودِ استاد قاضی نیز از چسباندنِ این مقدّمهٔ صد و سی صفحه‌ای به همراه ترجمهٔ کتابش راضی نبوده است!
به هر حال، مترجم در برگردان متن عربی به پارسی، تا حدّ زیادی جانب امانت‌داری را رعایت کرده است؛ در عین حال ترجمهٔ کتاب با مختصری اضافات از سوی خود مترجم، و حذف بخش‌هایی از متن عربی (عمدتاً توضیحات لغوی نویسنده در ذیل اشعار آیةالل‍ه قاضی) عرضه شده است.
مرحوم سیّد محمّدحسن قاضی بعد از فراغت از تحریر جلد اوّل از کتاب صفحاتٌ من تأریخ الأعلام، نسخهٔ خطّیِ آن را در اختیار یکی از اَعلام مشهد مقدّس قرار داد و ایشان نیز ملاحظات خود را با خطّ خوشِ قرمزرنگ، بر آن نسخهٔ خطّی یادداشت نمود. برخی از این حواشی، مربوط به تصحیح اغلاط و تذکّراتی در تخریج مصادر و مانند آن بوده، و پاره‌ای دیگر نیز فوائدی در تکمیل مطالب کتاب است که عمدتاً قبل از چاپ کتاب، توسّط استاد قاضی به کار گرفته شد.
مؤلّف پس از چاپ مجلّد اوّل کتاب صفحاتٌ، دومرتبه خودش به تصحیح اغلاط نسخهٔ چاپی و افزودن استدراکاتی بر آن همّت گماشت، و نتیجهٔ این بازبینی را در یکی از نُسَخ چاپیِ این اثر، ثبت کرد. وی بر صفحهٔ آغازینِ این نسخه نوشته است: «هذه النّسخة خاصّة بی، لا تُعطیٰ لأحدٍ مطلقاً و علیها ملاحظاتٌ و تصحیحاتٌ. و الله المستعان. محمّدحسن القاضی». امّا هیچ‌گاه موفّق به تجدید چاپ کتاب و انتشار نسخهٔ اصلاح‌شدهٔ آن نشد.
هردو نسخه – نسخهٔ خطّیِ محشّای جلد اوّل، و نسخهٔ چاپیِ بازبینی‌شدهٔ جلد اوّل – ، به همراه نسخهٔ دستنویس مجلّدات سوم و چهارم، نزد یکی از دوستان حوزویِ مؤلّف در مشهد مقدّس نگهداری می‌شود. نسخهٔ خطّیِ سایر مجلّدات نیز به همراه آثار خطّیِ دیگری از استاد قاضی – به جز کتاب صفحاتٌ – در اختیار برادران ملّاجوادی در اردبیل قرار دارد.
از این آثار خطّی می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود: مجموعه مقالات چاپ‌شده در روزنامهٔ الهاتف نجف؛ مقاله‌ای عربی پیرامون نقش و جایگاه فلسفه در جامعه؛ سرائر الأبرار (رساله‌ای در نماز شب)؛ خواطرُ و تعلیقاتٌ حولَ تفسیرِ المیزان؛ کیش مهر (گفته‌ها و ناگفته‌هایی از علّامهٔ طباطبایی)؛ بیش از صد نامه (برخی کوتاه، و بعضی مفصّل و در حدّ یک مقاله)؛ چند تقریظ بر مجلّدات مختلف کتاب دائرة المعارف قرآنی (تألیف جلیل ملّاجوادی)؛ دیوان اشعار (یک دفتر مختصر).
علی قنبری بیدگلی
